Op 4 mei staan we tijdens de Nationale Herdenking stil bij de slachtoffers van onder andere de Tweede Wereldoorlog. Ook in Duivendrecht wordt al sinds jaar en dag een herdenking georganiseerd. In dit artikel wil ik hier even bij stilstaan en een bijzonder project uitlichten.
Dit jaar is het 40 jaar geleden dat het project ‘Adopteer een Monument’ van start ging. Dit is een onderwijsproject voor leerlingen in de hoogste klassen van het primair onderwijs en de eerste klassen van het voortgezet onderwijs.
Door een monument te adopteren gaat de lokale oorlogsgeschiedenis leven. De kinderen ontdekken het verhaal achter de mensen die op de monumenten herdacht worden. Ze leren wat herdenken is en waarom het belangrijk is om deze verhalen door te geven.
De geschiedenis van het project
Het project begon in 1985, als initiatief van de Stichting Februari 1941. De toenmalige voorzitter van deze stichting, Henri Regeling, zei daarover: “De adoptie van een monument legt een verbinding tussen de lokale geschiedenis en wat je over de oorlog hoort tijdens de geschiedenisles. Toen ik zelf nog op school zat, had ik die verbinding gemist. Ik wist niets over de oorlogsmonumenten die in mijn omgeving stonden.”
In de jaren tachtig hadden de vrijwilligers van de Stichting Februari 1941 hun handen vol aan het versturen van certificaten, plaquettes en andere materialen voor de adopties. Henri’s dochter Jacqueline herinnerde zich nog dat een van de bestuursleden bij elke adoptie trots een vlaggetje op de landkaart zette. Iedereen kwam meehelpen om materiaal in enveloppen te stoppen. Henri’s chauffeur liep in een vrij uurtje te kopiëren. Jacqueline: ‘de mensen die daar werkten, vonden het allemaal een eer om mee te helpen’.
In 1988 nam Jacqueline de voorzittershamer over en in 2004 werd besloten het project onder te brengen bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei.
Het oorlogsmonument in Duivendrecht
Iedere dorpsbewoner kent het monument waarschijnlijk wel, maar wat niet iedereen weet is dat er vlak na de bevrijding als herinneringsmonument een houten kruis heeft gestaan vlakbij de Duivendrechtse basculebrug.
Ons huidige oorlogsmonument werd op 4 mei 1950 onthuld en stond in die tijd aan het begin van de Rijksstraatweg, iets ten noorden van de Berkenstraat. In verband met de aanleg van de A10 en de Gooiseweg zou dit deel van de weg op termijn op de schop gaan en bovendien vond men het monument niet centraal genoeg in het dorp liggen. In april 1970 werd het monument daarom herplaatst op de plek waar het nu nog steeds staat, op de hoek van het Waddenland en de Begoniastraat.
De oorlogsslachtoffers
Het monument herinnert aan vijf Duivendrechters die in de tweede wereldoorlog in het verzet zaten of Joodse medeburgers hebben geholpen. Hiervoor zijn ze opgepakt en werden vermoord. Ik noem er hier twee.
Hendrik Abbink werkte voor het arbeidsbureau en kon vanuit die functie de uitzending van arbeiders naar Duitsland saboteren. Daarnaast verstrekte hij vervalste papieren aan een aantal mensen. Op 10 januari 1945 is hij gearresteerd en samen met 16 andere collega’s gefusilleerd op de Amsteldijk.
Taaf van der Ploeg begon in het verzet en bracht illegaal verkregen bonkaarten rond (hiermee kon je brood of vlees kopen). Deze kaarten kreeg hij door distributiekantoren te overvallen. Het verzet had ook wapens nodig. In de nacht van 21 op 22 juli 1944 neemt Taaf deel aan een overval op een Amsterdams politiebureau om aan wapens te komen. Daarbij wordt hij gepakt, gevangen genomen, en later in Kamp Vught gefusilleerd.
Herdenken in Duivendrecht
In 1993 werd in Duivendrecht het 4 Mei Comité opgericht. Het idee was om de -erg sobere- herdenking tot dan toe meer vorm en inhoud te geven. In 1992, lezen we in De Amstelgids, werd er op 4 mei om 8 uur door de loco-burgemeester een krans gelegd, waarbij de muzikale omlijsting verzorgd werd door seniorenorkest Amstelland, en er verder nog medewerking werd verleend door de scoutinggroep. Inderdaad, vrij sober.
Een jaar later wordt de 4 mei herdenking prominent aangekondigd in een artikel in de Amstelgids. Er wordt uitgebreid stilgestaan bij de betekenis van herdenken en het programma van de herdenking wordt in detail genoemd. De herdenking start in de Kleine Kerk. Daar worden de verhalen verteld van de vijf mensen op het monument, er worden gedichten voorgedragen en er klinkt muziek. Daarna is er een stille tocht naar het monument. Om 8 uur is het twee minuten stil en is er een kranslegging door de burgemeester en worden er bloemen neergelegd door belangstellenden. Na afloop is er in het Dorpshuis gelegenheid om o.l.v. Amnesty International brieven te schrijven aan politieke gevangenen, is er een tentoonstelling van foto’s, voorwerpen en documenten uit de oorlog en hangen er tekeningen gemaakt door schoolkinderen.
‘Adopteer een Monument’ in Duivendrecht
In 1994 werd het 4 Mei Comité door de Stichting Februari 1941 attent gemaakt op het project ‘Adopteer een Monument’. De doelstellingen van het project werden als volgt genoemd: 1. Kennis te verkrijgen over het monument en de mensen die herdacht worden, 2. Inzicht te krijgen over de waarde van het begrip ‘vrijheid’, en 3. Inzicht te krijgen in ontwikkelingen die een bedreiging vormen voor de democratie – helaas nu verbijsterend actueel.
In de loop van 1995 is er veel overleg geweest tussen de scholen en het 4 Mei Comité en kreeg de insteek en het draaiboek van de adoptie verder vorm. In februari 1996 kon het comité dan ook positief berichten aan de Stichting Februari 1941: wij doen mee!
Daarop werden de volgende stukken voor het adoptieprogramma toegestuurd: een officiële brief aan de scholen, een adoptiecertificaat en enkele boeken, 4 exemplaren van het boek ‘Sta een Ogenblik Stil’ en 25 boekjes ‘Wij en de Vrijheid’. Ook kreeg ieder school een plaquette (waarover later meer). Tenslotte werd voor de herdenkingsplechtigheid zelf een bloemstuk toegestuurd.
Het lesmateriaal dat tegenwoordig verstrekt wordt bij het project bestaat uit een werkboek voor de leerlingen, denkvragen (vragen die leerlingen prikkelen om na te denken over oorlog, herdenken en monumenten), en een docentenhandleiding. Daarnaast wordt een waardebon voor een bloemstuk verstrekt, twee rouwlinten en vrijheidspins voor de leerlingen.
De vorm van de herdenking
In 1996 doen alle drie de toenmalige scholen in Duivendrecht mee (de christelijke basisschool De Regenboog, de openbare basisschool De Grote Beer en de katholieke A Bekemaschool). Eén school neemt elk jaar bij toerbeurt steeds de leiding. In het draaiboek van de herdenking vindt er in die begintijd o.a. het volgende plaats. In februari is er de officiële overdracht van de vorige aan de volgende school, tevens de start van een lesprogramma op alle scholen. Door het jaar heen kan in overleg met de gemeente ook praktisch werk verricht worden, zoals bloembakken plaatsen, het inspecteren en eventueel herstellen van schade aan het monument, het schoonmaken van het monument en nadenken over een alternatieve inrichting van de directe omgeving van het monument. Tenslotte is er de dag zelf, met een herdenkingsbijeenkomst, een stille tocht naar het monument, het leggen van een vooraf aangeschaft bloemstuk, en napraten in het Dorpshuis. Op 4 mei valt de officiële kranslegging rond 8 uur overigens onder verantwoordelijkheid van de gemeente. In de weken na de plechtigheid wordt er nog een verslagboek gemaakt en wordt er in de scholen geëvalueerd.
In 2006 wordt er na een pauze opnieuw gestart met de kaartenactie van Amnesty International. In 2008 wordt De Regenboog opgeheven en doen er vanaf dat jaar nog maar twee scholen mee aan het project. In 2025, zo weet men te vertellen, maakt niet de school, maar de gemeente het monument van tevoren schoon en plaatst geraniums in de bloembakken. Helaas is er geen schrijfactie van Amnesty meer.
De plaquette
Zoals hierboven geschreven werd, werden er plaquettes aan de scholen verstrekt om het meedoen aan het project te memoreren. De plaquette was een afgietsel van een kunstwerk vervaardigd door de Haagse kunstenares Ellen Schijve. Het meet ca. 50 x 40 cm, is ca. 5 cm dik en behoorlijk zwaar. Recentelijk is Jacqueline Regeling nog gevraagd naar deze plaquettes. Deze waren indertijd in beperkte oplage gemaakt en zij wist te melden dat er ooit gekeken is om de plaquettes bij te laten maken. Dat was echter te kostbaar omdat de mal er niet meer was. De (overgebleven) plaquettes zijn dus van toenemende historische waarde.
In 2024 is er bij het opruimen van een bergruimte in de Grote Beer nog een van de drie plaquettes aan het licht gekomen. Wellicht kon deze niet herplaatst worden na de bouw van de nieuwe scholen 10 jaar geleden, en de school heeft er daarom voor gekozen om het exemplaar te schenken aan de Stichting Oud-Duivendrecht. We zijn de school bijzonder erkentelijk voor deze gift.
Bas Smeulders
Met dank aan Hester Wynia van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, Gerie Bouman van het 4 Mei Comité Duivendrecht en Marianne Beglinger voor achtergrondinformatie omtrent het project.